Miejsca i przestrzenie edukacji. Część druga

Początek XX wieku to wyraźne zainteresowanie problematyką miejsca i przestrzeni w naukach społecznych. Jak podaje B. Jałowiecki, główny przedmiot badań stanowiły wówczas zagadnienia związane z wytwarzaniem i użytkowaniem przestrzeni, percepcją i waloryzacją, a także jej przyswajaniem i zawłaszczaniem (2002, s. 306). Można również wyodrębnić kilka sposobów postrzegania przestrzeni i miejsca, odwołując się do odmiennych orientacji teoretyczno-metodologicznych (zob. Kubiszyn, 2007, s. 222). Scharakteryzuję je krótko.

Pierwsze koncepcje badaczy chicagowskiej szkoły socjologicznej ujmowały kategorię przestrzeni w oparciu o matryce odwołujące się do teoretyczno-metodologicznych podstaw nauk przyrodniczych (pisano głównie o materialnych i demograficznych kontekstach przestrzeni). Nieco później zaczęto rozbudowywać analizy o wątki teoretyczne nawiązujące do ekologii społecznej bliskiej teoretycznym założeniom socjologii miasta. W latach trzydziestych XX wieku L. Wirth wskazał na zasadność wydzielania i rozróżniania materialnych (ilościowych) oraz kulturowych (jakościowych) elementów przestrzeni z punktu widzenia jej badania (Mirowski, 1992, s. 76-77). Na społeczno-kulturowy charakter przestrzeni zwracał również uwagę F. Znaniecki. Kulturowa teoria badania przestrzeni powstała m.in. w oparciu o teorię grup społecznych, której wersja akcentowała subiektywny charakter doświadczenia miejsc i przestrzeni przez ludzi (Znaniecki, 1938, s.90).

W latach siedemdziesiątych XX wieku powstała jedna z wielu zorientowanych „jakościowo” koncepcji badania przestrzeni-teoria przestrzeni społecznej M. Halbwachsa. Wydaje się ona jednak szczególnie ważna i nośna z uwagi na wyjątkowe, inne niż dotychczas, rozumienie przestrzeni jako „rzeczywistości” wytwarzanej w oparciu o budowane relacje społeczne. Nawiązał do niej między innymi H. Lefebvre, który analizował procesy społecznego konstruowania przestrzeni i-co może ważniejsze-jej intersubiektywnego postrzegania. Zależności między charakterem przestrzeni a formami życia społecznego i kulturowego doszukiwał się również R. Ledrut. Warto zauważyć, iż badaniami relacji pomiędzy strukturą społeczną a kulturą (symboliczną) zajmował się również w podobnym ujęciu P. Bourdieu (zob. Bourdieu, Wacquant, 2001, s.20).

Odmienną formułą analizowania kategorii miejsca i przestrzeni, szczególnie rozwijaną w ostatnich dziesięcioleciach, jest społeczna psychologia środowiskowa. Dokonania psychologów koncentrują się na pytaniach o percepcję i doświadczanie miejsca, prowadzące do stabilizacji struktur tożsamościowych, ważnych z punktu widzenia poczucia zakorzenienia w miejscu (rozwijania osobowości) (Mendel, 2006, s. 25).

Podkreślić należ, że przestrzeń i miejsce to dwa powiązane ze sobą otoczenia, będące bezpośrednim przedmiotem doświadczenia człowieka, a zarazem kluczem do pojmowania świata, „(…) pierwotnym tekstem, poprzez który dokonują się procesy edukacyjne, przekazywana jest pamięć, tradycja oraz wartości kulturowe” (Kubiszyn, 2005, s. 162). Relacyjna „adekwatność” przestrzeni i miejsca wpływa paradoksalnie na złożoność relacji w obrębie tych kategorii.

Ewa Rewers mówi o miejscu jako o materialnym fragmencie przestrzeni fizykalnej, na który nakładają się ludzkie emocje, nieuświadamiana intencjonalność i w pełni świadome przekonania. Miejsca przestają być neutralnymi i obiektywnymi segmentami przestrzeni fizycznej dzięki ludzkiemu zaangażowaniu (Rewers, 1997, s. 105-106). Owo „zaangażowanie” poprzez swój niejednolity charakter może łączyć kategorie miejsca i przestrzeni z różnorakimi lokacjami teoretyczno-aplikacyjnymi. Zauważa to między innymi A. Męczkowska, która postrzeganie miejsca jako kategorii znaczącej dla refleksji pedagogicznej wiąże z nadaniem jej sensu dalekiego od tego, który wskazuje na jej fizyczne własności oraz parametry (2006, s. 39).

Na inne „sposoby” wykorzystywania kategorii miejsca (i „przestrzeni” in re) zwraca uwagę T. Szkudlarek (2006). Autor ukazuje przeobrażanie tej kategorii w obszarze  opisu między innymi procesów terytorializacji, deterytorializacji, redeterytorializacji, wraz z implementacją pojęć-metafor przestrzennych przez G. Deleuze’a i F. Guattariego (zaczerpniętych z koncepcji J. Lacana). Kluczem do zrozumienia przenoszenia topograficznych znaczeń wydaje się tutaj referencja do klasycznych dzieł K. Marksa, a dokładniej do kwestii „umiejscowienia” własności. Przy czym-jak zauważa T. Szkudlarek-przestrzenne „opisywanie” G. Deleuze’a i  F. Guattariego jest raczej wykorzystywaniem metafory miejsca , aniżeli pojęciowego zakresu tej kategorii (tamże, s.191).

W tym sensie można zgodzić się z autorem, że kategoria miejsca jest wykorzystywana we współczesnej humanistyce i w naukach społecznych szerzej niż w dosłownym rozumieniu. Miejsca i przestrzenie są bowiem symboliczne, archetypiczne, wielomodalne, semiotyczne i antropogeniczne.

C.D.N.